παγετώνας

Μάζα πάγου και χιονιού, που συγκεντρώνεται σε υψηλές ορεινές ή πολικές περιοχές και σχηματίζεται από τη συνάθροιση, διατήρηση και μετασχηματισμό των χιονοπτώσεων, η οποία όμως δεν παραμένει άκαμπτη, αλλά κινείται σε κεκλιμένο επίπεδο ως πλαστική μάζα. Σε έναν π. διακρίνονται 2 κύρια μέρη: η συλλεκτήρια λεκάνη (ή λεκάνη τροφοδοσίας ή συγκέντρωσης) και η λεκάνη ροής (εκφόρτωσης). Η πρώτη, με επιφάνεια λιγότερο ή περισσότερο κοίλη, βρίσκεται πάνω από τα όρια των χιόνων που προϋπήρχαν εκεί όπου συγκεντρώνεται το καινούργιο χιόνι, επειδή η ποσότητα που λιώνει είναι λιγότερη από αυτήν που αποτίθεται· στη δεύτερη, με επιφάνεια συνήθως κοίλη, κάτω από τα όρια των χιόνων που προϋπήρχαν, λιώνουν περισσότερα χιόνια και πάγοι από όσους αποτίθενται, γι» αυτό το καλοκαίρι και κατά τις αρχές του φθινοπώρου δεν υπάρχει καθόλου χιόνι. Το χιόνι που πέφτει κατά τους χειμερινούς μήνες στη συλλεκτήρια λεκάνη είναι πορώδες, απαλό, και αποτελείται από νιφάδες κρυστάλλων, ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται αρκετή ποσότητα αέρα· στην αρχή μετασχηματίζεται σε μια κοκκώδη μάζα (κοκκιόπαγος), κατόπιν σε έναν πρώτο τύπο πάγου, που περιέχει ακόμα πολύ αέρα, αδιαφανή, υπόλευκο και πορώδη (πομφολυγώδης) και τέλος, στον πραγματικό, καθαρό πάγο των π., υποπράσινο ή γαλαζωπό, διαφανή και συμπαγή. Επειδή η πτώση των χιονωδών κατακρημνισμάτων, που προκαλούν την έναρξη του κύκλου, είναι εποχική, ο πάγος του π. παρουσιάζεται κατά στρώματα: ανοιχτόχρωμα, όσα αντιστοιχούν σε συνεχείς χιονοπτώσεις, εναλλασσόμενα με άλλα πιο σκούρα, πιο λεπτά και γεωμιγή, που προέρχονται από την απόθεση ατμοσφαιρικής σκόνης από τον άνεμο, όταν δεν υπάρχουν χιονοπτώσεις. Αφού σχηματιστεί η μάζα του πάγου στη συλλεκτήρια λεκάνη, ο πάγος τείνει να κατακαθίσει στον πυθμένα, είτε από τη βαρύτητα είτε από το ιξώδες και την πλαστικότητα του πάγου. Η λεκάνη ροής αποτελείται, τις περισσότερες φορές, από έναν αληθινό αγωγό εκφόρτωσης, το ακραίο τμήμα του οποίου (χρονικά ποικίλλει αισθητά για κλιματολογικούς λόγους) ονομάζεται μέτωπο· στο τέλος του μετώπου ανοίγεται η πύλη του π., εκεί όπου αρχίζει δηλαδή η τήξη του πάγου και η δημιουργία ενός υποτυπώδους χειμάρρου, τα νερά του οποίου, θολά στην αρχή, γίνονται διαυγή μετά την καθίζηση της λάσπης και της άμμου. Η παγετώδης μάζα της λεκάνης ροής παρουσιάζει διαφορετικές ταχύτητες στα διάφορα μέρη της, κυρίως στα ακραία, σε σύγκριση με τα κεντρικά, γεγονός που αποτελεί έναν από τους λόγους της διάρρηξης της παγετωνικής μάζας και ιδιαίτερα των κατά μήκους ρηγμάτων. Τα ρήγματα αυτά δημιουργούνται γενικά, όταν οι ελαστικές ιδιότητες της μάζας του πάγου δεν είναι πια ικανές να την προσαρμόσουν στη μορφολογία του υποβάθρου, πάνω στο οποίο κινείται, οπότε διατηρείται συμπαγής· σχηματίζονται έτσι επιμήκεις διαρρήξεις, μήκους μερικών δεκάδων μέτρων και πλάτους μερικών μέτρων. Τα εγκάρσια ρήγματα προέρχονται από απότομες μετακινήσεις του υποβάθρου· αν οι μετακινήσεις αυτές είναι πολύ έντονες, ο πάγος σπάει αμέσως σε ογκόλιθους· τα περιφερειακά ή ακραία ρήγματα οφείλονται κυρίως στην ελάττωση του όγκου της μάζας του π. κατά τη μετατροπή του χιονιού σε πάγο· τα ακτινωτά (διαρρήξεις που οφείλονται στην εξάπλωση της γλώσσας του π.) και τα κυκλικά ρήγματα αντιστοιχούν στις κοιλότητες του υποβάθρου. Ο π. κατά την κίνησή του –η ταχύτητα με την οποία προχωρεί ποικίλλει από 1-50 μ. τον χρόνο, ανάλογα με το κλίμα, την ισχύ της μάζας του π. και από την κλίση της κοίτης του– αποτελεί έναν αξιόλογο παράγοντα διάβρωσης και διαμόρφωσης του εδάφους· οι χαρακτηριστικές μορφές που προκύπτουν από τη διαβρωτική επίδραση του π. είναι: μετέωρες πλευρικές κοιλάδες, κοιλάδες με διατομή σχήματος U, βραχώδεις επιφάνειες λείες, προβατοειδείς ή ραβδωτές, λιμναίες λεκάνες που οφείλονται κατά ένα μέρος στην παγετωνική εκσκαφή, παγετωνικά αμφιθέατρα με υψηλές και απότομες πλευρές, με πυθμένα κυρίως επιπεδωμένο και εκβολή συχνά ανυψωμένη. Τα υλικά που πέφτουν πάνω στη ράχη του π. από τα γύρω βουνά και μεταφέρονται από αυτόν στις κοιλάδες αποτελούν τις μοραίνες ή λιθώνες, οι διαστάσεις των οποίων ποικίλλουν από τους τεράστιους πλάνητες λίθους –που μεταφέρθηκαν σε απόσταση δεκάδων χιλιομέτρων– μέχρι τη λεπομερέστατη παγετική ιλύ, που συγκεντρώνεται στην εκβολή του υποπαγετωνικού χειμάρρου, ως τελευταίο προϊόν της τριβής των χαλικιών πάνω στα πετρώματα της κοιλάδας. Κατά την κίνηση των π., οι λιθώνες, εκτός του κατατεμαχισμού τους, παθαίνουν και χαραγές, χαρακτηριστικές της παγετώδους καταγωγής τους. Το ίδιο υφίστανται και τα πετρώματα της κοιλάδας από την οποία περνά ο π. Το σύνολο των μοραινών που εγκαταλείπεται, μετά την τήξη του πάγου, μπροστά από το μέτωπο του π., ονομάζεται μετωπικός λιθώνας και σχηματίζει ένα ημικύκλιο (λιθωνικό αμφιθέατρο), που παρουσιάζει συγκεντρικές ζώνες, όταν η κίνηση του π. έγινε με διακοπές. Μερικές φορές δημιουργούν πραγματικές ορεινές ράχεις ευδιάκριτες μέσα στο τοπίο από την κανονικότητά τους. Όταν οι λιθώνες είναι διατεταγμένοι κατά μήκος των οχθών του π., λέγονται πλευρικοί· οι γλώσσες, που προέρχονται από τον ίδιο ποταμό και συμβάλλουν σε ένα σημείο, σχηματίζουν, από τη συνένωση δύο πλευρικών, τους κεντρικούς λιθώνες. Στις εύκρατες περιοχές, οι π. έχουν υδροαποθεματική σημασία, γιατί τροφοδοτούν τα ρεύματα του νερού κατά τις θερμότερες εποχές, οπότε η εξάτμιση γίνεται εντονότερα. Κατάταξη των π. Γενικά διακρίνονται 2 κατηγορίες π.: οι ορεινοί π. (ή αλπικοί), που εμφανίζονται σε ορεινές περιοχές, και οι ηπειρωτικοί π. (ή πολικοί), όταν σχηματίζουν εκτεταμένα καλύμματα (ενδοχωρικοί πάγοι). Οι ορεινοί π. υποδιαιρούνται σε: π. κλιτύων, με μικρή έκταση, που βρίσκονται τοποθετημένοι σε μια πλαγιά και είναι εκτεθειμένοι, απροστάτευτοι στον βορρά· πυρηναϊκούς π., που πρακτικά δεν έχουν γλώσσα και περιλαμβάνονται συνήθως σε ένα αμφιθέατρο· αλπικούς π., που αποτελούνται από μία συλλεκτήρια αμφιθεατρική λεκάνη και μία γλώσσα που κατεβαίνει πολύ χαμηλά μέσα σε μια κοιλάδα· ιμαλαϊκούς π., που μπορεί να θεωρηθούν ότι προέρχονται από τη συνένωση δύο ή και περισσότερων αλπικών και οι συλλεκτήριες λεκάνες τους τροφοδοτούν την ίδια λεκάνη ροής, η οποία προέρχεται από την αλληλεπίδραση των γλωσσών των π.· σκανδιναβικούς ή νορβηγικούς π., που σχηματίζονται από μια πολύ μεγάλη συλλεκτήρια λεκάνη με πολλές γλώσσες, που μερικές φορές κατεβαίνουν στις πλαγιές ενός υψιπέδου· π. τύπου Αλάσκας, μεγάλου πάχους, που από τη μάζα τους εξέχουν μόνο οι κορυφές και οι πιο ψηλές ράχεις και οι γλώσσες τους συμβάλλουν, φτάνοντας συχνά στη θάλασσα. Οι ηπειρωτικοί π. υποδιαιρούνται σε γροιλανδικούς, που έχουν μεγάλο πάχος, καλύπτουν ολόκληρες πολικές περιοχές και κατεβαίνουν μέχρι τη θάλασσα, όπου η γλώσσα τους κατατεμαχίζεται σχηματίζοντας τα παγόβουνα (icebergs)· ανταρκτικούς, που καλύπτουν ευρείες ηπειρωτικές περιοχές, σφηνώνονται στη θάλασσα με ένα συμπαγές μέτωπο επί πολλά χιλιόμετρα, σφίγγοντας ως λαβίδα την ανταρκτική ήπειρο και σχηματίζουν ένα είδος φράγματος, του οποίου το ύψος μπορεί να φτάσει έως 100 μ. Παγετώνας στον Καναδά, στο Κολούμπια Άις Φηλντ: μπροστά ένας υποπαγετωνικός χείμαρρος, στο βάθος αμφιθεατρικός παγετώνας. Παγετώνας στις Άλπεις, στη Λευκή Κοιλάδα. Παγετώνας στη Γροιλανδία, μ’ ένα τεράστιο χάσμα.

* * *

και παγώνας, ο

1. μεγάλη έκταση πάγου

2. γεωλ. μεγάλη μάζα αιώνιου πάγου με σημαντικό πάχος, η οποία σχηματίζεται από την ανακρυστάλλωση τού χιονιού και κινείται προς τα εμπρός υπό την επίδραση τού βάρους σε περιοχές όπου η χιονόπτωση τού χειμώνα υπερτερεί τής τήξης τού καλοκαιριού, συνθήκες που σήμερα επικρατούν μόνον στις πολικές και στις υψηλές ορεινές περιοχές

3. φρ. α) «ηπειρωτικοί παγετώνες» — οι μεγαλύτεροι παγετώνες, οι οποίοι καλύπτουν τεράστιες εκτάσεις και σε πολλές περιπτώσεις έχουν τόσο μεγάλο πάχος ώστε ενταφιάζουν ολόκληρες οροσειρές εκτός από τις υψηλότερες κορυφές τους, όπως λ.χ. στην Ανταρκτική και στη Γροιλανδία, αλλ. παγετωνικά καλύμματα

β) «ορεινοί παγετώνες» ή «παγετώνες κοιλάδων» ή «αλπικοί παγετώνες» — ρεύματα πάγου που κινούνται προς τα κατάντη ορεινών κοιλάδων, συνήθως με τη μορφή στενών ταινιών, όπως λ.χ. στις Αλπεις, στα Βραχώδη Όρη, στα Ιμαλάϊα και άλλες ψηλές οροσειρές

γ) «παγετώνες υπωρειών» — ενδιάμεσος τύπος παγετώνων μεταξύ τών ηπειρωτικών και τών ορεινών.

[ΕΤΥΜΟΛ. < παγετός / πάγος + επίθημα -ώνας (πρβλ. κοιτ-ώνας). Η λ. μαρτυρείται από το 1879 στον Θ. Αφεντούλη].